Φίλιπποι: Ανακαλύπτοντας την ιστορία και τα μυστικά του αρχαιολογικού χώρου

Πρωινό Τετάρτης, στα τέλη του φθινοπώρου, και μπροστά στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου έχουν ήδη σταθμεύσει τρία τουριστικά λεωφορεία. Το ένα μεταφέρει Κορεάτες, τα άλλα δύο Νοτιοαμερικανούς, προσκυνητές που ακολουθούν «τα βήματα του Αποστόλου Παύλου». Αυτοί αποτελούν σήμερα την πλειονότητα των επισκεπτών του αρχαιολογικού χώρου των Φιλίππων. Εστιάζουν το ενδιαφέρον τους σε ένα από τα πολλά κεφάλαια της ιστορίας της αρχαίας πόλης, που αποτελεί, μαζί με τη γύρω πεδιάδα, μοναδικό μνημειακό σύνολο και παλίμψηστο πολιτισμών.

Σε απόσταση δύο χιλιομέτρων από τα ερείπια των Φιλίππων, δίπλα στη σημερινή κωμόπολη των Κρηνίδων, βρίσκεται ο προϊστορικός οικισμός του Ντικιλί Τας. Το τοπωνύμιο («όρθια πέτρα» στα τουρκικά) αναφέρεται στο ρωμαϊκό επιτύμβιο μνημείο που, για αιώνες, οροθετούσε την τοποθεσία. «Η αρχαιότερη κατοίκηση χρονολογείται στην 6η χιλιετία π.Χ. και τα οικιστικά κατάλοιπα δείχνουν έναν σημαντικό οικισμό των νεολιθικών χρόνων», λέει η αρχαιολόγος Δήμητρα Μαλαμίδου, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σερρών, που συνδιευθύνει τις ανασκαφές. «Ο οικισμός βρισκόταν κοντά σε λίμνη, που αποξηράνθηκε τη δεκαετία του 1930 για να δοθούν γαίες στους πρόσφυγες. Κατά τα λοιπά, το ιστορικό τοπίο στην πεδιάδα δεν έχει αλλοιωθεί σημαντικά. Τα ευρήματα μας πληροφορούν ότι, πέραν της κτηνοτροφίας και της αγροτικής παραγωγής, οι κάτοικοι κυνηγούσαν άγρια ζώα και πουλιά και ψάρευαν στη λίμνη· από την 5η χιλιετία π.Χ. αναπτύσσεται σταδιακά η δεξιοτεχνία της οινοποίησης».

Στην οινοποίηση και στις καλλιέργειες εστιάζει την έρευνά της η καθηγήτρια προϊστορικής αρχαιολογίας Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη. «Κατά τις ανασκαφές των ετών 2008-13 (συγχρηματοδοτούμενες από το National Geographic), αποκαλύφθηκε οικία κατεστραμμένη σε φωτιά.

Η ραδιοχρονολόγηση έδειξε πως κάηκε γύρω στα 4300 π.Χ.», εξηγεί. «Εντός της βρέθηκαν χιλιάδες απανθρακωμένα γίγαρτα [σπόροι σταφυλιών] και στέμφυλα [πατημένες ρώγες], καθώς και θραύσματα μεγάλου αγγείου. Χημικές αναλύσεις ταυτοποίησαν, στα θραύσματα, ίχνη μούστου με στέμφυλα. Σε άλλες οικίες βρέθηκαν αγγεία πόσης κρασιού». Πρόκειται για την αρχαιότερη μαρτυρία οινοποίησης στην Ευρώπη, αν όχι παγκοσμίως.

Το Ντικιλί Τας κατοικήθηκε συνεχώς έως το 1200 π.Χ. και ξανά, σποραδικά, από τα αρχαϊκά ως τα οθωμανικά χρόνια. «Το ρωμαϊκό επιτύμβιο μνημείο που ονομάτισε τον χώρο στήθηκε πλάι στην Εγνατία», εξηγεί ο αρχαιολόγος Μιχάλης Λυχούνας, προϊστάμενος του τμήματος βυζαντινών και μεταβυζαντινών αρχαιοτήτων της εφορείας Καβάλας. «Ήταν πάντα ορατό και οδήγησε τους ερευνητές στις πρώτες ανασκαφές, που ξεκίνησαν από τη Γαλλική Σχολή Αθηνών το 1920, παράλληλα με εκείνες στους Φιλίππους».

Η αρχαιολογική ερευνητική αποστολή του Ντικιλί Τας απέσπασε, το 2020, το Μέγα Βραβείο Αρχαιολογίας του ιδρύματος Del Duca της Γαλλικής Ακαδημίας, το οποίο απονέμεται σε προγράμματα που βρίσκονται στην πρωτοπορία της διεθνούς αρχαιολογικής έρευνας. «Στόχος μας είναι να γίνει ο χώρος προσβάσιμος στο κοινό, με την τοποθέτηση στεγάστρου που θα καλύπτει τα νεολιθικά κτίσματα. Παράλληλα, σχεδιάζεται μικρός εκθεσιακός χώρος για τα ευρήματα», σημειώνει η Μαλαμίδου. Αναζητείται χρηματοδοτικό εργαλείο για την εκτέλεση των έργων.

Η μάχη που άλλαξε την πόλη

Δεν γνωρίζουμε εάν οι Φίλιπποι έχουν κι αυτοί προϊστορικές καταβολές. «Αναφέρεται η ύπαρξη οικισμού επί Θρακών, για την εκμετάλλευση του χρυσού του Παγγαίου», λέει ο Τάσσος Τάντσης, αναπληρωτής καθηγητής βυζαντινής αρχαιολογίας στο ΑΠΘ. «Γνωρίζουμε πως έποικοι από τη Θάσο, με τη βοήθεια των Αθηναίων, ίδρυσαν τις Κρηνίδες – το τοπωνύμιο οφείλεται στις πολλές πηγές νερού της περιοχής. Το 356 π.Χ. οι Θράκες προσπάθησαν να τους εκδιώξουν και οι Θάσιοι ζήτησαν τη βοήθεια του Φιλίππου Β΄. Εκείνος καταδίωξε μεν τους Θράκες, αλλά κατέλαβε την πόλη, την οχύρωσε και εγκατέστησε εποίκους».

Η πόλη παίρνει το όνομα του Φιλίππου. «Ο πληθυντικός υποδεικνύει πως μάλλον επρόκειτο για συνοικισμό πολλών εγκαταστάσεων της πεδιάδας», λέει ο Λυχούνας. «Η πόλη ιδρύθηκε στους πρόποδες του βουνού, όπου το έδαφος είναι σταθερό, καθώς στην πεδιάδα υπήρχαν έλη. Τα λατομεία έδιναν άμεση πρόσβαση στο υλικό κατασκευής, ενώ στην κορυφή του διαμορφώθηκε η Ακρόπολη. «Στην εποχή του Φιλίππου ανάγονται τα τείχη και η πρώτη φάση του θεάτρου, το κοίλον του οποίου είναι σκαμμένο στην πλαγιά. Τη ρωμαϊκή περίοδο μετατράπηκε σε αρένα», λέει ο Λυχούνας.

Στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ., η Μακεδονία περνά στους Ρωμαίους. «Την ανάπτυξη των Φιλίππων ενισχύει, το τελευταίο τρίτο του 2ου αιώνα π.Χ., η διέλευση της Εγνατίας οδού. Οι Φίλιπποι είναι από τις λίγες πόλεις που προϋπήρχαν στη διαδρομή της και δεν ξεπήδησαν χάρη σε αυτήν», παρατηρεί ο Λυχούνας. «Περνούσε δίπλα, όχι μέσα από την πόλη: ο κύριος άξονας του αρχαιολογικού χώρου εσφαλμένα καλείται Εγνατία», τονίζει ο Τάντσης.

Στους Φιλίππους θα σφραγιστεί το μέλλον του ρωμαϊκού κράτους. Το 43 π.Χ. ξεσπά εμφύλιος ανάμεσα στους θιασώτες της Res Publica και εκείνους της μοναρχίας. Επικεφαλής των πρώτων είναι οι Βρούτος και Κάσσιος, πρωτεργάτες της δολοφονίας του Ιουλίου Καίσαρα, των δευτέρων ο Οκταβιανός, θετός υιός και κληρονόμος του Καίσαρα, και ο Μάρκος Αντώνιος. Το 42 π.Χ. συγκρούονται στον κάμπο μπροστά στους Φιλίππους σχεδόν 200.000 στρατιώτες· ο Βρούτος και ο Κάσσιος ηττώνται και αυτοκτονούν και μαζί τους πεθαίνει η ρωμαϊκή Res Publica. Ο Πλούταρχος γράφει πως, λίγους μήνες πριν από τη μάχη, παρουσιάστηκε στον Βρούτο το φάντασμα του Καίσαρα και του είπε «ὄψει δέ με περὶ Φιλίππους». Ο Βρούτος απάντησε, ατάραχος: «ὄψομαι».

Οι Φίλιπποι αποκτούν μεγάλη συμβολική σημασία και οι νικητές αποφασίζουν να τους εποικίσουν με Ρωμαίους βετεράνους. Αργότερα, ο Οκταβιανός κατατροπώνει τον συνασπισμένο στόλο του Μάρκου Αντωνίου και της Κλεοπάτρας στη Ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.) και γίνεται ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας. Προχωρεί σε νέο, ακόμα πιο εκτεταμένο, εποικισμό των Φιλίππων και της πεδιάδας· για κάποιο διάστημα θα υπερτερούν οι λατινόφωνοι.

«Θεωρείται δεύτερος οικιστής των Φιλίππων», λέει ο Λυχούνας. «Η πόλη γίνεται colonia augusta και ο δημόσιος χώρος της διαμορφώνεται με πρότυπο εκείνον της Ρώμης. Την κατοικούν Θράκες, Έλληνες, Ρωμαίοι, καθώς και μικρή εβραϊκή παροικία. Σε κάποιες επιγραφές αναγράφονται θρακικά ονόματα, ενώ μία αναφέρεται σε συναγωγή». Κύριο μνημείο της ρωμαϊκής περιόδου, το Φόρουμ, περιλάμβανε τα δημόσια κτίρια και αποτελούσε το επίκεντρο της δημόσιας και εμπορικής της ζωής.

Ο Παύλος και η «πόλη των βασιλικών»

«Ο Παύλος επισκέπτεται πόλεις όπου ζουν εβραϊκές κοινότητες», εξηγεί ο Τάντσης. Οι Εβραίοι, ως μονοθεϊστές, είναι πολύ πιο δεκτικοί στα μηνύματα της νέας θρησκείας. Αποβιβάζεται, το 49-50 μ.Χ., στη Νεάπολη και, μέσω της Εγνατίας, φθάνει στους Φιλίππους. Μεταξύ των Εβραίων της πόλης προσηλυτίζει τους πρώτους χριστιανούς σε ευρωπαϊκό έδαφος. Κατά την παράδοση, η πρώτη που βαπτίζει στους Φιλίππους είναι η Λυδία, έμπορος πορφύρας από τα Θυάτειρα της Μικράς Ασίας. Ακολουθούν και άλλοι προσήλυτοι και η δράση του Παύλου σκανδαλίζει τις αρχές. Σύμφωνα με την παράδοση, ραβδίζεται, δικάζεται και φυλακίζεται. Μετά την απελευθέρωσή του, διατηρεί επαφές με τους Φιλιππησίους, όπως καταδεικνύει και η προς αυτούς επιστολή του.

Με την αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (380 μ.Χ.), η σύνδεσή της με τον Παύλο μετατρέπει την πόλη σε τόπο προσκυνήματος. «Οι Φίλιπποι εξελίσσονται σε μια παλαιοχριστιανική πόλη βασιλικών, ενώ εξελληνίζονται γλωσσικά στα τέλη του 3ου ή στις αρχές του 4ου αιώνα», λέει ο Λυχούνας. «Τον 7ο αιώνα ισχυροί σεισμοί ερειπώνουν τις βασιλικές, ενώ οι συνεχείς επιδρομές κλείνουν τους κατοίκους στην Ακρόπολη. Η πόλη περιέρχεται στους Οθωμανούς γύρω στο 1390 και οι κάτοικοι μετακομίζουν στην παρακάτω πλαγιά. Αιώνες αργότερα, ο νέος πληθυσμός που φτάνει με την Ανταλλαγή συνδέεται γρήγορα με τον τόπο, λόγω της σχέσης του με τον Παύλο».

«Το τμήμα των Φιλίππων που έχει ανασκαφεί είναι πολύ μικρό, μόλις το 25-30% της έκτασης της τειχισμένης πόλης», τονίζει ο Τάντσης. «Πλην του θεάτρου, οι ανασκαφές δεν έχουν αποκαλύψει τα προ-ρωμαϊκά στρώματα. Αυτό που βλέπουμε είναι μια πόλη της ύστερης αρχαιότητας, με έντονα χριστιανικό χαρακτήρα», λέει ο Λυχούνας. «Οι βασιλικές έχουν άμεση επαφή, αισθητικά, με τις σύγχρονές τους στην Κωνσταντινούπολη· μας δίνουν πολλά στοιχεία για τη μετάβαση από το αρχαίο στο μεσαιωνικό εικαστικό λεξιλόγιο». Ο Τάντσης αποδίδει τον αριθμό και τη μεγαλοπρέπειά τους στον ρόλο της πόλης στη διάδοση του χριστιανισμού. «Είναι, πιθανότατα, προσκυνήματα που αφηγούνται το μαρτύριο του Παύλου – σύλληψη, ραβδισμό, δίκη, φυλάκιση».

Τα μνημεία και η ατυχής επέμβαση

Οι πρώτες ανασκαφές ξεκινούν το 1920 από τη Γαλλική Σχολή Αθηνών. Μετά το 1950 αναλαμβάνει το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το θέατρο αποκαθίσταται και ξεκινά το Φεστιβάλ των Φιλίππων. Οι ανασκαφές του Αριστοτελείου συνεχίζονται μέχρι σήμερα, σημειώνει ο Τάντσης, μέλος της πανεπιστημιακής ομάδας που τις επιβλέπει.

Το 2016 ο χώρος των Φιλίππων εντάσσεται στη Λίστα Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Το σκεπτικό της απόφασης τονίζει την πολεοδομική και αρχιτεκτονική ανάπτυξη της πόλης ως «μικρής Ρώμης», τη σημασία των βασιλικών της για την πρωτοχριστιανική αρχιτεκτονική και την ακεραιότητα του φυσικού τοπίου. Από την πλαγιά της Ακρόπολης βλέπει κανείς τα ερείπια του Φόρουμ και της Βασιλικής Β΄ να διαγράφονται με φόντο το Παγγαίο.

Οι βασιλικές αναπτύσσονται πέριξ του Φόρουμ. Βόρεια, στην πλαγιά της Ακρόπολης, βρίσκονται τα ερείπια της λεγόμενης «Βασιλικής Α΄», της μεγαλύτερης των Φιλίππων. Ο Λυχούνας μιλά για «αρχιτεκτονική της επιβολής»: «Κτισμένη σε πλάτωμα, διώροφη, τεράστια, ήταν ορατή από μακριά και διατράνωνε τη νέα, χριστιανική ταυτότητα της πόλης. Πρόκειται για πολύ ακριβή κατασκευή του 5ου ή 6ου αιώνα, όπου χρησιμοποιήθηκε άφθονο μάρμαρο Προκοννήσου».

Τα ερείπια της Βασιλικής Β΄, νότια του Φόρουμ, είναι η γνωστότερη εικόνα των Φιλίππων. Μόνα ορατά πριν από τις ανασκαφές, σημάδευαν τη θέση της πόλης και έχουν αποτυπωθεί σε γκραβούρες περιηγητών. «Θεωρείται κτίσμα όπου δοκιμάστηκαν πειραματικές αρχιτεκτονικές λύσεις, όπως η Αγία Ειρήνη στην Πόλη», λέει ο Τάντσης. Ο Λυχούνας μιλά για «μείζον και πολυτελές έργο της ιουστινιάνειας περιόδου. Ο μαρμάρινος διάκοσμος κατασκευάστηκε από τεχνίτες που εργάστηκαν και στην Αγία Σοφία. Υπάρχουν δύο θεωρίες για τη Βασιλική Β΄: είτε ότι δεν ολοκληρώθηκε ποτέ είτε ότι κατέρρευσε λίγο μετά την ολοκλήρωσή της. Γρήγορα παρουσίασε στατικά προβλήματα, κι αυτό φαίνεται από το ότι έσπευσαν να προσθέσουν αντηρίδες».

Η σημερινή εικόνα της ξενίζει: τη ζώνουν τοίχοι πρόσφατα κτισμένοι, η όψη των οποίων είναι ασυμβίβαστη με εκείνη του σωζόμενου πυρήνα. «Δυστυχώς η Βασιλική Β΄ υπέστη μια ατυχή επέμβαση», λέει ο Τάντσης. «Σεισμός στη Λήμνο, το 2014, επηρέασε τους πεσσούς. Προκειμένου να εξασφαλιστεί η στατική τους επάρκεια, ανακατασκευάστηκαν τoίχοι και τόξα σε ύψος, πιθανώς για να τους υποστηρίξουν.

Η κατασκευή αλλοιώνει τις αυθεντικές μορφές του κτιρίου, ενώ οι προσθήκες δεν αφομοιώνονται. Το τοπίο των Φιλίππων, που από την εποχή των περιηγητών το καθορίζει η Βασιλική Β΄, έχει αλλάξει».

«Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι εντελώς ψεύτικο», υπογραμμίζει ο Λυχούνας. «Το ξαναχτίσιμο βασίστηκε σε μελέτη του 2018. Η αναστηλωτική λογική του ελληνικού κράτους φαίνεται να επιδιώκει πλέον τη δημιουργία αρχαιολογικών Ντίσνεϊλαντ, με στόχο την αύξηση της επισκεψιμότητας». Ο Λυχούνας μιλά για «εργαλειοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς». «Η μελέτη δεν στάλθηκε ποτέ στην UNESCO, κάτι που συνιστά υποχρέωσή μας».

Νοτιοανατολικά του Φόρουμ, στο συγκρότημα γνωστό ως «Οκτάγωνο», αποκαλύφθηκαν ψηφιδωτά, που εκτίθενται κάτω από στέγαστρο. «Βοηθούν στη χρονολόγηση της πρωιμότερης στο σημείο εκκλησίας στον 4ο αιώνα, κάνοντάς τη μία από τις αρχαιότερες στην Ευρώπη», λέει ο Τάντσης. Το συγκρότημα περιλαμβάνει βαπτιστήριο σε σχήμα σταυρού. Στην περιοχή ανατολικά του Οκταγώνου, χώρο κατοικιών και καταστημάτων, επικεντρώνονται οι τρέχουσες πανεπιστημιακές ανασκαφές. «Στη σύγκλιση των δύο κύριων οδών αποκαλύφθηκε το 2022 κρήνη κοσμημένη με αγάλματα. Εκεί βρέθηκε άγαλμα του Ηρακλή και κεφαλή που πιθανώς παριστάνει τον Απόλλωνα», συμπληρώνει.

Με το μεγαλύτερο μέρος των Φιλίππων ακόμη θαμμένο, ο χώρος έχει πολλά περισσότερα μυστικά να αποκαλύψει. Η σωστή προστασία και ανάδειξη του μοναδικού μνημειακού συνόλου είναι το μεγάλο βάρος που έχει αναλάβει η ελληνική πολιτεία. Το οφείλει τόσο στους πολίτες της όσο και στη διεθνή κοινότητα, προς την οποία και δεσμεύτηκε το 2016.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 10ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Καβάλα», Δεκέμβριος 2024.